One cannot step on the same river twice.
-Heraclitus
The Municipality of Balete was approximately established in the year 1804 when it was ceded out of the Pueblo of Batang (now Batan). Earlier, it was part of the visitas of the Curate of Batang whose patron was the Immaculate Conception. By that time, historians referred to it not as Balete but as Jalo or the village near the river Jal-o.
The name “Jal-o” is derived from the Aklanon word, “Jae-o,” a variation of the word, “Hae-o.” Both mean “big pestle.” The river is named as such for two apparent reasons of which our forebears used to tell us. For a reason, the river is called Hae-o for the fact that viewed from a higher elevation, portion of it winding between the mouths of Panarga and Murao Creeks—tributaries of Jae-o—forms as natural dam, thus creating a semblance of a huge pestle lying across the deep crevice bounding the hills of the barangays of Oquendo on the western portion and Guanko on the eastern side. Another theory that came to us tells of the three waterfalls (from the Aeatubang Creeks and the river source) pouring volumes of waters in rhythmic intervals into the basin of the river as if there were three giants pounding their pestles in the silvery rocky mortar. An earthquake in the earlier time had altered the course of waters flowing from the Aeatubang creeks where the waterfalls would only occur during heavy rainfall. Yet, as the story goes, it was due to that fact that the river was eventually called Jae-o.
Unlike most rivers, Jae-o starts relatively on a lower ground and flow downhill, under the pull of the Earth’s gravity from its source somewhere in between the hilly portion of upper Oquendo, northwest of the Tulayon Forest of Ganzon, Jamindan, around six statute miles north of Mt. Naconlong in the Barangay of Mali-ao, Libacao. It flows through minor rapids—the Kipot, being the biggest—and is joined by several (eighteen at least) tributary creeks from Binitinan, Oquendo through the barangays of Guanko, Cortes, Morales and the Poblacion and meanders into the bends along other tributary creeks and brooks of Calizo and Aranas and the other barangays of the neighboring town of Batan where its estuaries lie meeting those waters flowing out of the Callojan and Tinago Rivers in the delta at Tinagong Dagat (Batan Bay).
Image of yesterday’s Jae-o was that of an active socio-economic highway, and yet at the same time of pristine life-giving water. Today, several legislative interventions have to be exerted to salvage what is left of the once ecologically balanced Jae-o River, the latest and so far the most prominent are the Senate Bill 2309 and House Bill 4907, proposing to make it a protected natural treasure. Ħ
Al F. de la Cruz, May 30, 2003
Sin-o eon baea kamon kara rong masugilanon Ku mga estorya nga tinipon ku mga panahon Nga ginakanta ku sueog it Jae-o Sa tayuyon nga pag-ilig pailawod ku tiempo
Makaron nga pumanaw ka eo’t ing Ag ilo kami imo nga gin-aywanan
Sin-o eon baea kara rong magapanaksihon Sa adlaw-adlaw nga paghimakas ag pamanawon Kung mga tumandok it Akean Nagapanamgo nga madangat rong bituon ag buean sa kahawa-an
Makaron nga pumanaw ka eo’t ing Ag ilo kami imo nga gin-aywanan
Ro posibilidad nga kita o kon isaea sa aton pamilya hay mangin biktima it terorismo o calamidad hay sambilog sa mga nagadaea katon it kakueba sa makaron nga paniempo. Raya nga kakueba ag bukon it ro bomba o calamidad imaw ro mas madasig mag-eapta nga kon indi ta ra pagtaw-an it tama nga igtaeupangod hay imaw ro maga daea it tuman nga kasamaran bukon eang sa aton paminsaron ag eawas kundi mas pa sa aton relasyon sa isaea ag isaea kumo katapo ku Kristohanon nga katilingban.
Ku mga binuean nga nagtaliwan nagtawag ku aton atensiyon ro mga makakueogmat nga calamidad idto sa ibang lugar kung siin abo nga nagkaeamatay ag nawadaan it pamaeay ag pangabuhian daea ku landslide, flashfloods, linog. Sinundan pa guid ra it Tsunami nga nakatuga it pinakamabahue nga halit pangkalibutanon kapin eong guid sa kaeapit naton nga nasyon it Indonesia ag Thailand. Iya sa local nga sitwasyon, nangin testigo man kita ku haeos domingohan nga asasinasyon o pinaeatyan, mga pagkilihahan, pagbinahin-bahin, pagsamad it reputasyon it atong isigkatawo, pagtamay ag pagbutang-butang, daea ku aton nga pagtinguha nga maduea ro kueba una sa atong panghunahuna ag taguipusuon.
Dugang kara, ro mga experto nagahambae nga ro sociodad ta makaron hay nagapangatubang it problema nga mas grabe pa kay sa terorismo o kon Meningococcemia o kon rato nga mga armas nga makahilit sa sangkatawuhan (weapons of mass destruction). Hambae nanda, ro padayon nga pag-abo it populasyon, ro pagkaduea ag patuyang nga pagkasamad ku palibot ag ro kakueangan sa pagkaon ag tubi imaw ro makatuga it tuman nga kasamaran katon tanan.
Suno sa mga experto, ro ginapanan-aw nga kakueangan sa supply it krudo it America hay rong matuod nga kadahilanan nga guerahon ro pungsod it Iraq ag basi pa guid rong Iran sa paeaabuton ngarang mga binuean. Daea ko kaabuon it mga saeakyan makaron, mahambae ta nga indi maabtan it 50 años ubos eon ro atong supply it krudo.50 years ago, sin-o katon ro naghunahuna nga makwartahan ro tubi? Makaron ro sang litro nga mineral water hay mas mahae pa kay sa sang litro nga gasolina.Suno man kanda, ro sang adlaw nga isyu it Broadsheets (either Inquirer, Star or Bulletin) hay nagakonsumo it almost 50 hectarias nga kakahuyan. Sa pangkalibutanon nga sitwasyon, mas abo pa nga toilet paper ro gina-obra halin sa kahoy kay sa para sa mga papel nga ginagamit sa pagsulat o kon paghimo it mga libro o iba pang baeasahon.
Mataeupangdan ta man ro pagnabaw ag amat-amat nga pagkamatay ku atong mga kasubaan daea kung soil erosion ag illegal fish pens pareho abi kung tulis. Madali eon mag-astan rong mga tuburan. May una eon kita nga Clean Air Act ay masyado eon kahigko ku hangin nga atong ginaginhawa. Nagabueos-bueos bisita katon ro El Niño ag La Niña daea kung pagkasamad ku aton Ozone Layer.
Sa akon kara nga pagpa-ambit iya kinyo makaron, owa ko kamo ginapakueba-e. Sa tanan nga problema, may solusyon. Pero ro solusyon nagapangayo katon it radical ag dramatic nga pagbag-o sa aton panghunahuna, pagpahayga ag prioridad ag sa standard it pagpangabuhi ku kaabuan katon, kapin eon gid ratong mga progresibo ag manggaranon nga mga nasyon. Raya nga solusyon, suno sa mga experto, hay imposible nga matuman. May maobra kita nga pamaagi agod nga maproteheran ag maconserve ro mga bugna nga manggad it palibot ag makakita kita it alternatibo nga mabue-an it enerhiya. Pero sin-o ro makabaton nga maduea kanda ro mabahoe nga ginansya ag sin-o ro magresgo it gastos para sa pagdiskobre it alternatibo nga pamaagi? Ro iba katon nga mataas ro standard it pagpangabuhi hay pwede nga voluntaryo nanda nga bay-an ro sahi it pangabuhi. Sa ay Juan Bautista nga tinaga: “Kon daywa ro imong eambong, itao ro sambilog kara sa ratong owa’t eambong, imaw man sa ratong may pagkaon…Indi ka magpang-eogos it bukon it imo o magpamaeag o magbutang-butang. Makuntinto ka sa imong sweldo.” (Lk. 3:10, 14) Ro simple nga life-style hay owa nagakahueugan nga owa it mayad nga bunga ra katon. Sa pagkamatuod raya pa ngani ro nagadaea it kanami sa pangabuhi.
Ro pangutana makaron hay, “SIIN TA BUEO-ON RO KABASKOG AGOD MAGHIMAKAS KITA SA PAGBAG-O KU NAWONG IT ATONG KALIBUTAN?
Mabudlay ro magkunbinsi sa tawo nga bag-uhon na ro klase it anang pagpangabuhi para sa ana mismo nga ikamayad. Mas mabudlay gid nga kumbinsihon mo imaw nga bag-uhon na ro ana nga life-style para sa iba ag mas pa guid nga mabudlay nga magbag-o imaw para sa iba nga owa pa ngani matawo iya sa kalibutan.
Sa pihak kara, matuod nga maabo pa gihapon katon ro nagahandum it pagbag-o ag nagahimakas—in their own little way—nga mabag-o ro nawong it sangkalibutan. Pero ano ro andang mahimo? Ro ginaatubang naton kara hay bukon it tawo kundi ro kusog it sang ka sistema nga may ana nga kinaugalingon nga direksyon. Hambae nanda, “you cannot fight the system.”
Raya ra ro minatuod-tuod nga problema. Nangin biktima kita ku sistema nga kita man mismo ro nag-obra. Raya nga sistema hay wa ta pag-obraha nga makasabat sa problema it pag-abo it aton population ngani nga mapan-uhan ta nga may una nga nasyon nga ginakueang it tawo (pareho abi ku nasyon it Italy, Singapore, England, Australia) ag may una man nga nagapaeanubra (China, Bangladesh, Indonesia). May una nga mga nasyon nga nagapaeanubra ro andang manggad (Japan, America, Francia, Great Britain, Canada, Germany) samtang may una nga ginakueang ag eubog eon sa utang (Pilipinas, Somalia, Nicaragua, Haiti, Laos,).
Raya ng sistema hay nagatueod katon sa pagpakigcompete pero bukon it patas ro tsansa ag ro laye. Kon maabo ro imo mas maabo rong imo nga tsansa nga mag-abo pa gid ron, pero kon owa ka sa imong pag-utang nagdungang pa gid ro imong ka pobre.
Pero sa pihak ku rayang kadueom nga nagatabon katon, sa unahan ku kalbaryo nga atong guina-agyan, may una nga gahum nga makasukoe sa raya nga sistema. May una nga motibo nga mas mabaskog pa kay sa motibo it kwarta. May una nga makakumbinsi sa tawo nga magbag-o ag aywanan ro mahakog nga pagginawi. Rayang gahum ag motibo pareho man ku gahum ag motibo nga nagtueod kay Hesus nga taga Nazareth nga makahambae sa Ginuo, “Amay ko, sa imo mga alima guinatugyan ko ang akon Espiritu.”
Si Hesus hay nagbatyag it mabahoe nga kaeuoy sa anang isig ka Judio sa baylo nga nagtueo ro anang euha sa posible nga mahanabo sa anang nasyong Israel. Pero, pareho kanda, Imaw hay nagatuo nga ro “tanan hay posible sa Dios” (Mk. 10:27). Ugaling hamueain ro ana kara nga pagkaintiende sa baylo nga guinahambae na nga ro tanan hay possible sa kada isaea nga may PAGTUO (Mk. 9:23). Ro tawo nga may pagtuo hay nangin kapareho it Dios—gamhanan. “Kon may imong pagtuo bisan mat bahoe eang ku busoe it mustasa, owa it imposible kimo…makahambae ka sa rayang bukid, ‘Halin karon ag umadto idto’ ag ruyon hay ana nga tumanon” (Mt. 17:20) Ngani nga guinasugid katon ona sa mga Ebangelyo nga si Hesus hay nagahambae sa ratong mga nagmayad sa masakit, “Ro imong pagtuo hay nagpamayad kimo. Raya ra ay para kay Kristo Hesus, ro pagtuo hay sangka makagagahum, sangka gahum nga makahimo ku imposible nga mangin posible. Para kana rong sangka gahum nga makapamayad ag maka-eowas sa kalibutan, rong gahum nga maka-obra ku imposible hay rong gahum it pagtuo. “Ro imong pagtuo nag-euwas kimo.”
Ag ano raya ngara nga pagtuo? Ro mga theologo hay nagahambae nga raya ra hay sangka mayad ag mabaskog ag minatuod nga pagpati. Sangka conviction o pagpati nga mahanabo ro sangka bagay o hitabo bangod ay mayad ag minatuod nga ro kamaeayran ag kamatuoran hay magadaog kontra sa kaeainan ag kapurilan. Buot hambaeon, raya ra hay sangka mabaskog nga pagpati nga ro Dios hay matarung ag maalwan sa tawo ag nga Imaw hay magadaog kontra sa tanan nga sahi it kaeainan. Ro gahum it pagtuo hay ro gahum it kamaeayran ag kamatuoran nga imaw ngani ro gahum it Dios, Makaako it tanan. Raya ro gahum nga si Hesus sa anang pagdupa sa krus, hay nakahambae, “Amay ko, sa imong mga alima guinatugyan ku ro akon nga Espiritu.”
Bisan pa, dapat naton hangpon nga ro pagtuo ngara hay iba sa guinatawag nga “Fatalismo”. Sa baylo, ana ra nga kabaliskaran. Si Hesus hay bukon it fatalistic sa anang paghingadlan sa Dios ag itugyan na ro anang Espiritu. Ro tawo nga may pagtuo hay nagahambae, “Mabag-o ta ro nawong it kalibutan.” Ro fatalistic hay mabati-an mo nga nagahambae, “Alinon ta ay imaw eot a ron,” “Wa eon ta it may mahimo karon,” “Wa man it may maduea kimo kon magpati ka.”
Masami ta ra nga hababati-an sa mga higayon kon siin ro pila katon hay guina-pangutana ro rason ku atong pagbinatasan kapin pa ro mga talimad-on. Guinahambae naton ra masami kon ro isaea katon hay indi magpati sa mga karan-on pareho abi ku pagpatay it manok kon siin ro anang dugo hay atong ipalhit sa bag-ong obra nga baeay. Guinapatihan ta nga ro dugo ngara hay magaserbe nga haead sa mga engkanto o kon sa ano pa rona nga espiritu agod sa rato hay indi nanda pagmalitan ro atong baeay o agod indi mahalitan ro kabuhi it atong mga pinalangga. Guinapatihan ta man nga dugang pa sa dugo nga guinahaead, dapat man nga may atong pangontra sa rayang mga elemento. Ngani nga nagadumog kita kaibahan sa iba agod makabu-oe it biskan sangka dahon it harden nga guin-dekorar sa Santo Intierro. Suma ay de-buenas kuno ron sa panguma, panagat ag negosyo. Magamayad ka man sa amulit kon may imo karon sa inyong baeay.
Pero, mga igmanghod, mangutana anay ako. Owa guid baea it may maduea katon kon magpati kita kara nga mga butang? Pamaeandungi it mayad kon ano ro guw-an ku haeambaeon ngara.Ag dumduma ro imong saad nga magatuo ka sa Dios, Amay nga makagagahum sa tanan, sa Dios, Anak nga namatay sa krus ag sa ikatlo nga adlaw, nabanhaw halin sa minatay, ag sa Dios, Espiritu Santo, ro manugbulig ag nagapabakod ku imong pagtuo. Dumduma nga ro Dios ngara kon siin ikaw hay nagsaad hay sangka ma-imon nga Dios. Owa imaw na-ila nga may dios pa nga iba sa imong kabuhi. Raya ro buot hambaeon ni Hesus sa paghingadlan ag pagtawag sa Dios, “Amay ko” ag bukon it kay sin-on tamawo o kon anung anting-anting, “sa imong mga alima, guinatugyan ko ro akon nga Espiritu.” Makahingadlan man baea kita ku rayang bisaea?
Guinarason ta kon amat nga kabuhi eo’t abi ro nakataya ngani nga mas mayad nga sundon ta ro talimand-on biskan indi ta mat-a galing pagpatihan…Pero, eon man, dumduma nga ro Dios hay imaw ro nagapanag-iya it imong kabuhi ag bukon it ro karan-on o kon nano pa rona nga tamawo. Kon magtuo kita kana, owa guid it may maeain nga mahanabo katon—biskan pa nga nagatikang kita sa bèbè it kamatayon. Ag kon rayang pagtuo sa Dios hay magadaea guid man katon sa kamatayon, eaumi nga pareho nga si Kristo hay nabanhaw, kita man hay pagbanhawon sa katapusan it panahon, eamang nga kon pareho kana makahambae kita, “Amay ko, sa imong nga alima, guinatugyan ko ro akon nga Espiritu.”
Bago pa karon, mangin klaro katon nga ro gahum it Pagtuo hay mangin buhi eamang kon makita una sa atong kabuhi. Sa ay Santiago nga Sueat, ana nga guinaturo nga ro pagtuo nga owa it mayad nga hinumuan hay sangka patay nga pagtuo (James 2:14-26).
Bilang mga sumueonod ni Hesus, sayod kita tanan ku kahimtangan ku pamilya ni Kristo. Nagbahoe imaw sa pagtatap ku anang mga guinikanan nga mahambae naton nga may una-ona. Bukon guid man sanda it manggaran pero bukon man it pobre. Mahambae naton nga kasarangan ro andang kita kon ikumpara sa sociodad it mga Judio sa ana katong tiempo. Sa atong pagbasa ku mga Ebangelyo mataeupangdan ta ag mapan-uhan nga sambilog sa mga pinasahi nga desisyon ni Hesus sa anang kabuhi hay rong anang hayag nga pagpakig-iba ag pagpangamigo sa mga pinaka-kubos sa anang sociodad. Guinpili na nga mangin makanda.
Si Hesus hay nagpasueabi nga magpaubos kay sa mangin poderoso, guinpili na rong simpleng kabuhi kay sa mangin manggaranon, nagrisgo imaw nga mangin kaibahan ku mga kubos ag guinasika-sika, ku mga makasasaea kay sa makig-impon sa mga sikat ag guinakilaea sa anang sociodad sa bagay nga rayang desisyon hay nagdaea kana sa sitwasyon nga mapiot hasta nga pamatbatan imaw it kamatayon, kamatayon sa krus!
Ham-an maw raya ro ay Hesus nga nangin desisyon? Ano ro kadahilanan nga rong sangka may una-una hay makig-amigo sa mga imoe ag makig-iba sa mga owa-owa? Ano rong motibo nga ro sang ka propeta hay makig-impon sa mga mahigko ag makasasaea nga owa guid it hasayran sa mga laye? Ro sabat kara hay klaro una sa mga Ebanghelyo: KABAEAKA.
Si Hesus hay hadaea ku anang kabaeaka ag kaeu-oy sa mga tawo ag ana sanda nga guingbueong sa andang mga masakit (Mt. 14:4). “Nahawag ag nagakabaeaka imaw ay masinueob-on ag guinakueba-an sanda pareho nga matsa mga karnero nga owa it manugbantay” (Mt. 9:36, compare Mk. 6:34). Naeu-oy imaw ag nahawag, nagakabaeaka sa nahanabo sa baeo nga taga-Nain. “Indi ka magtangis. Hipos eon,” ulo-ulo nana kana (Lk. 7:13). Guinasugid ku mga Ebangelista ro anang grabeng kahawag ag kabaeaka sa aru-on (Mk. 1:41), sa daywang ka bulag (Mt. 20:34) ag sa ratong mga owa it makaon (Mk. 8:2 par). Permi naton mabasa, si Hesus nga nagahambae sa mga tawo, “Indi kamo nagtangis, Indi kamo magkahawag, Indi kamo magkahadlok, Indi magpakueba (e.g. Mk. 5:36; 6:50; Mt. 6:25-34; see also Mk. 4:40; Lk. 10:41). Owa guid imaw nagpakita it kaeangkag sa madayaw ag magarbo nga templo (Mt. 13:1-2), pero hay nagkaeangkag sa pobre nga baeo nga nagtao ku anang sang sentimo sa manugkulekta (Mk. 12:41-44). Samtang nga ro tanan hay nagkahangawa ag nagkinalipay sa “milagro” nga nahanabo sa unga ni Jairus, nagkabaeaka imaw nga dapat hipakaon eagi-eagi ra (Mk. 5:42-43).
Ro nagpahamuea-in sa mayad nga Samaritano sa mga pari ag manugturo it kasugu-an una sa palangiran hay ro anang kabaeaka para sa ratong tawo nga guinbakoe (Lk. 10:33). Ro kina-iba ku mahigugmaon nga ama una sa palanggiran hay ro anang grabeng kabaeaka sa anang malalison nga unga (Lk. 15:20). Ro kina-bulahan ni Hesus hay ro anang minatuod-tuod nga kabaeaka sa mga imoe ag guinadaog-daog ag guinapigos.
Daea ku anang PAGTUO sa AMAY ag PAGKABAEAKA sa anang isigkatawo, eabi eon guid sa mga kubos sa anang sociodad, guinbatas na rong pagtamay, rong pagbutang-butang, rong insulto, rong libak, rong bakoe, rong kamatayon, sa handum nga mapasad rong bag-ong Eangit, bag-ong Eugta kon siin rong tanan hay nangin bug-os, may katarungan, may paghidaet, may kabuganaan, may paghigugma una sa Katilingban ku anang sumueonod.
Ro ana nga PAGTUO ag KABAEAKA imaw ro nagta-o it kaisog kana nga hakson ag pas-anon ro krus hasta sa Kalbaryo. Raya nga PAGTUO ag KABAEAKA ginatawag naton nga rong virtud it Pagtuo, Paghigugma ag Pag-eaum nga kon aton nga paidaeman hay rong pagpasueabi naton sa gahum it Kamatuoran kay sa kapurilan, sa Kamaeayran kay sa ginansya, sa Katampad kay sa estratihiya, sa Kaputli kay sa kaueag.
Sa aton nga pagpamaeandong sa rayang panahon it Semana Santa, guina-agda kita nga kilaeahon ron dayang mga calamidad, rayang mga makakueogmat nga hitabo sa aton makaron nga sociodad bilang timaan ku Guinharian it Dios. Sigurado guid man rong katapusan it panahon. Kon hin-uno ra hay owa kita makasayod. Bisan pa, raya ro hitabo nga nagasaysay it aton nga pahanon. Kon mabaton naton ra, mataeupangdan ta nga si Hesus hay nakapukaw ko aton nga pagtuo ag pag-eaum nga makita ro mga timaan ku Guinharian nga iya eon sa aton nga katilingban, nga makita nga raya ra hay imaw eon guid ro oras nga makadaea katon it manatuod tuod ag bug-os nga kahilwayan sa sangkatawohan sa baylo nga, puno it PAGTUO sa Dios ag KABAEAKA sa aton isigkatawo, makahambae kita, “Amay ko, sa imo mga alima guinatugyan ko ang akon Espiritu.”
Si Juan Bautista hay ro naga-aman ku daean nga dapat naton agyan paadto sa pagbag-o. Pero si Kristo Hesus hay ro nagapukaw ku atong pagtuo ag nagapakita ku anang pag-ulikid ag pagkabaeaka katon kapin pa sa mga kubos katon. Kilaeahon ta ro atong kaugalingon, ro atong kakueangan ag rong kamatuoran nga responsable kita tanan sa mga makakueogmat nga bagay-bagay nga nagakahanabo makaron sa atong sosyudad.
Dapat eang nga ako-on ta nga makasasaea kita agnagakinahang-ean kung kapatawaran it Dios. Raya ra hay indi guid man makapabag-o sa atong kalibutanan pero hay mangin daean ra katon paadto sa matuod-tuod nga kahilwayan ag kaeuwasan. Ro katilingban nga nagapangayo it kapatawaran sa Dios hay magahimakas nga makabaeay it sosyudad nga bag-o ag hamueain sa rayang kinaandan naton makaron o sa ratong guinahandum nga tukuron ku mangin-aeamon nga mga ideyulista. Rong katilingban nga nagahangop it kapatawaran hay magahimakas nga mabaeay rong sosyudad it pag-iegmanghuran it tanan kay Kristo-Jesus kon siin ro minatuod-tuod nga hustisya, paghidaet, kabuganaan ag pag-aeaeangay hay mataw-an it katumanan.
Sa pagkamatuod, bukon it tanan kita hay haum nga magbag-o. May aton nga mga rason kon ham-an nga nakapini-ino kita nga ro saea naton nga mga buhat o panimuot hay bukon guid man it saea. Guinakumbinsi naton ro atong kaugalingon nga ro Dios hay maka-intiende mat-a kon ham-an nga padayon kita nga nagapakasaea—Ham-an? Ay nagata-o man kita it mabahoe nga kantidad sa anang Simbahan…Amigo man kita ku pari…Naga-diskuter man kita kontra sa ratong mga owa nagapati sa atong Pagtueo-uhan…Katoliko-sarado man kita…kaliwat man kita ni Abraham…ag mga kalahi ku mga sawa. (Lk. 3:7-9)
Si Kristo Hesus hay naga-agda katon mga maghueueogan it abaga, ro mag-ambit ku atong ikasarang agod nga maibaeay rong isaeang ka sosyudad nga nagakabaeaka ag nagapatikasog nga ro kada isaea katon hay makabaton ku anang kinahang-eanon sa adlaw-adlaw na nga pagpangabuhi. Ro panawagan hay naga-agda katon nga batunon ta ro sangka panan-awan nga rong dungog ag dignidad it tawo hay owa nabasi sa manggad ag gahum; nga indi dapat kita magtapak ag pangimuslan ro atong isig-katawo (Lk. 3:10-14). Mataw-an ta ra it katumanan kon mapukaw katon, sa kada isaea katon, rong PAGTUO sa DIOS ag ro minatuod-tuod nga KABAEAKA sa aton isigkatawo, eabi eabi eon guid sa ratong mga pinaka-kubos katon.
Ro Dios hay nakipag-estorya katon makaron sa bag-o nga pamaagi. Nakig-estorya imaw katon sa mga hitabo ag mga problema it atong panahon sa makaron. Si Hesus hay makabulig katon nga mahangpan ag maintiendehan ro limog it kamatuoran pero sa katapusan kita a ro gadesisyon ag magahimakas.
The parish of Balete evolved out of a larger parish of Batan. It became a full pledge parish (and consequently became the 33rd pueblo of Capiz) approximately in 1826 under the Bishopric of the Diocese of Cebu.[i]Earlier, it was part of the Encomienda of Batan with Don Miguel Rodriguez as its encomiendero. Under his care were some 4,200 persons from whom he collected 1,200 tributes.Earlier on, it was part of the mission areas of the Augustinians and was regarded as one of the 14 or 17 visitas of the curate of Batan when Fray Luis Jurado, OSA assumed the post from his predecessor. By that time it was variously referred to either as “the village near the river of Hilo” or “Jalo”[ii] in reference to the Jal-oRiver that runs through the heart of Balete.
Their highly cultured manner and their being neither wild nor refractory impressed the Augustinians who met with and converted the people into Christian faith. They regarded them to be “…the most noble in the Archipelago, a highly-cultured group with well built beautiful houses and many well organized villages…”[iii]
The manuscript Memoria de la Provincia de Capiz[iv] related that epidemic was frequent in the community. In 1882 for instance, a cholera outbreak had caused the death of about 144 people.The frequency of occurrence of diseases in the early times could be one of the main factors why St. Rafael the Archangel was enthroned as patron saint of an ailing people. He was invoked to be the healer of their malaise and protector against that which oppresses them.Oral tradition, we have, tells us that whenever a prevalent disease afflicts the faithful, procession in honor of the saint would readily and devotedly be done.
Many years after the Augustinian missionaries had made known the Good News, majority of the Christian faithful in Balete, both the so called “unchurched” and the sophistic churchgoers, are failing in their knowledge of the very person they called Jesus Christ.Just the same, in the urban poblacion or in the remote Sitio of Benitinan, Oquendo, the name of Jesus has been venerated by most Baleten-ons from generation to generation. Nevertheless, we dare to say that few of them have understood him and fewer still have tried to put into practice what he wanted to see done. As in the words of Fr. Albert Nolan, OP, “Jesus has been more frequently honoured and worshipped for what he did not mean than for what he did mean. The supreme irony is that some of the things he opposed most strongly in the world of his time were resurrected, preached and spread more widely throughout the world—in his name.”[v]
The Pastors of the Baleten-on Community
We do not have the complete list of parish priests/missionaries who were assigned in Balete. What we have are bits and pieces:
Fray Luis Jurado, OSA was recorded doing missionary works among the “villagers near the river of Halo” circa 1714; Fr. Matias Piansay was replaced by Fr. Diego Albao (or Alba in some manuscripts) in 1856, Fr. Vicente Guanco was parish priest in 1882 (after this, most Baleten-on got hold of their records back from the Parish of the Immaculate Conception in Batan)… Rev. Fr. Paterno Valguna (November 11, 1939-November 14, 1948); Rev. Fr. Luis Concepcion (February 28, 1949-April 23, 1955); Rev. Fr. Jaime Sin (on Mission from May 16, 1955-June 2, 1955); Rev. Fr. Luis Concepcion (June 3, 1955-June 4, 1958); Rev. Fr. Jose Soriano (June 28, 1958-May 12, 1964); Rev. Fr. Felix Iledan (May 16, 1964-April 13, 1970); Rev. Fr. Jose Dollete (April 18, 1970-March 19, 1975); Rev. Fr. Jose Parohinog (March 22, 1975-June 30, 1982); Rev. Fr. Magloire Placer (February 6, 1982-October 24, 1982 (Asst./Actg.); Rev. Fr. Fermin del Rosario (October 24, 1982-January 5, 1985); Rev. Fr. Marlon Rasgo (January 12, 1985-April 20, 1985 [Actg.]); Rev.Fr. Ramon Gelito (April 27, 1985 [In charge of the Parish]); Rev. Fr. Marlon Rasgo (April 29, 1985-June 22, 1985 [Actg.]); Rev. Fr. Ramon Bansuelo (July 6, 1985-December 14, 1985); Rev. Fr. Eusebio Ileto (December 21, 1985-November 29, 1986); Rev. Fr. Tito Gelito (December 6, 1986-August 8, 1997); Rev. Msgr. Pedro C. Frac (August 9, 1997 to July 31, 2004); Rev. Fr. Alan G. Sta. Maria (August 1, 2004 to present).
Researched by:
AL F. DE LA CRUZ
[i] The manuscript Actas, (undated) claimed that Balete separated from Batan on that year.Other manuscripts such as, Alcadias Mayores (1800?-1889?), Memoria de la Provincia de Capiz, Patronatos (1759-1859) and Erecciones were not very specific about it. Nevertheless they seemed not to contradict the claim of the former.
[ii] Cf. R. Morales Maza, The Augustinians in Panay.University of San Agustin: IloiloCity, 1987, p. 43. Also please confer Fray Hipolito Casiano, OSA, Estado de los Pueblos de la Isla de Pan-ay en 1714: Archivo Historico Hispano-Agustiniano y Boletin Oficial. Vol. 12 (Julio de 1919) and Fray Elviro Perez, OSA, Catalogo Bio-Bibliografico de los Religiosos Agustinos de la Provincia del Santisimo Nombre de Jesus de las Islas Filipinas. Manila: Colegio de Sto. Tomas, 1901, for comparison.
